Hà Sĩ Phu
Đang lúc cần chống âm mưu Hán hóa của giặc bành trướng Đại Hán mà
nói chuyện dạy chữ Hán cho học
sinh phổ thông thì thật không
phải lúc, vì tính “nhạy cảm” của thời sự. Tuy nhiên, xin hãy tạm chế ngự xúc
cảm nhất thời (tuy rất đáng quý) để bàn một việc về lâu về dài, đáng lẽ phải
đặt ra từ rất lâu rồi.
Trong đề tài này hai phái tán thành và phản đối dường như đã bộc
lộ khá đầy đủ những luận cứ chính của mình.
Để góp thêm, mở đầu, tôi xin lấy vài ví dụ vui để thấy chữ Hán đã
dính chặt vào dân tộc Việt Nam như thế nào, người mù chữ Nho tuyệt đối cũng
đang dùng chữ Nho một cách tự nhiên, vô thức. Không phải là chuyện vay mượn vài
chữ như vay mượn tiếng Anh, tiếng Pháp, mà người Việt dùng chữ Nho tự nhiên,
tuôn chảy như viết, như nói tiếng mẹ đẻ của mình.
“Kinh doanh quần áo các loại - hoa quả thời vụ - tạp hóa tổng
hợp”.
“Phục vụ học sinh: sách giáo khoa, bút mực, dụng cụ thủ công,
truyện cổ tích thế giới”.
Chẳng mấy ai bảo các tấm biển kia đã dùng chữ Hán. Nhưng xin thưa
đó là ngôn ngữ Hán học hay Nho học trăm phần trăm, thuần Nho, không lẫn một chữ
thuần Việt nào hết. Bạn có thể nghĩ “quần áo” hay “hoa quả” là
tiếng thuần Việt chứ gì, không đâu, quần áo là hai chữ Nho 裙襖, đúng cả về phát âm và ngữ nghĩa.
Quần 裙 là cái quần, áo 襖 là cái áo, cứ tra từ điển Hán Việt
Đào Duy Anh
thì biết. Hoa quả 花果 cũng vậy,
vốn là chữ Nho. Cũng hai ký tự ấy nhưng người Tàu Bắc Kinh phát âm hơi khác,
người Tàu Quảng Đông phát âm hơi khác mà thôi (nên mặc dù là tử ngữ nhưng bằng
chữ Hán người Việt và người Tàu có thể bút đàm).
- Không phải chỉ những câu ngắn mà có thể cả một buổi thuyết trình
một ông cán bộ Việt mù chữ Nho có thể dùng toàn ngôn ngữ Hán, vốn chỉ là “tử
ngữ” (mà không lẫn một chữ thuần Việt nào mới khiếp!), chẳng hạn ông ấy nói
thao thao bất tuyệt như sau:
“Các đồng chí cán bộ chính trị, cán bộ quân đội, sĩ quan công
an cần đề cao tinh thần phục vụ nhân dân, kính trọng nhân dân, đề cao tinh thần
trách nhiệm, phục tùng ý kiến đa số, bảo lưu ý kiến thiểu số, vận động các đoàn
thể thanh niên, phụ nữ, công đoàn tích cực đấu tranh, bài trừ nạn tham ô, hối
lộ, trấn áp quần chúng. Đề cao tinh thần học tập quần chúng, đề cao tình hữu ái
giai cấp, tận dụng thời gian học tập tu dưỡng bản thân, khẩn trương phát hiện
các thủ đoạn thù địch tinh vi, hành động xâm phạm lợi ích cộng đồng, giả danh
đảng hoặc nhân danh đảng kỳ thực phá hoại uy tín đảng, cảnh giác âm mưu ly
gián, tạo cơ hội chiếm đoạt tài sản, tham quyền cố vị, mưu lợi bất chính. Tiếp
xúc nhân dân cần quần áo chỉnh tề, thái độ nghiêm túc, tế nhị, phương pháp cần
minh bạch, linh hoạt, chuẩn bị công phu, kết quả tất nhiên mỹ mãn. Các cấp
tỉnh, cấp thành phố chấp hành nghị quyết tương đối khả quan, tiến bộ, Trung
ương tuyên dương. Duy các huyện các xã đa phần lạc hậu, tình hình thực hiện tùy
tiện, vi phạm các nguyên tắc căn bản, kết quả tất nhiên thất bại, nhất định tạm
thời bị Trung ương khiển trách”.
Có thể ghi lại toàn bộ đoạn diễn thuyết bằng chữ Nho, đọc lên nghe
hệt như đọc bản quốc ngữ Latinh này, không sai một tiếng, nghĩa là nguyên văn
chứ không phải bản dịch.
Chẳng hạn câu đầu tiên “Các đồng chí cán bộ chính trị, cán bộ
quân đội, sĩ quan công an cần đề cao tinh thần phục vụ nhân dân…” sẽ ghi ra giấy thành 各同志幹部政治, 幹部軍隊,士官公安勤提高精神服務人民, 敬重人民…, đọc lên cũng y như đọc bản quốc ngữ vậy, bảo rằng thuyết trình
viên đã nói tiếng Việt hay đọc “Hán văn” đều đúng.
- Trong những cuộc thảo luận của giới trí thức hiện nay, cả người
thân Tàu hay ghét Tàu cũng có thể nói toàn chữ Hán:
Ví dụ ông Cộng sản thân Trung Quốc thì giữ lập trường “Độc
quyền lãnh đạo, kiên trì định hướng Xã hội chủ nghĩa” 獨 權領導,堅持定向社會主義. Toàn chữ Nho!
Ông Dân chủ tiên tiến không biết mặt một chữ Nho nào cũng “Quyết
tâm thực hiện Dân chủ đa nguyên Pháp trị” 决心實現民主多元法治. Cũng toàn chữ Nho!
Ông thứ ba quyết chống Hán học thì hô lớn “Kiên quyết phản đối
chủ trương phổ cập Hán tự trong giáo dục phổ thông, vì Hán tự có YẾU ĐIỂM là phức tạp, khó học, sử dụng cầu kỳ, không thể là CỨU CÁNHgiúp nhân dân chấn hưng văn hóa, chấn hưng
dân tộc”. Trong 46 chữ
thì 38 chữ là chữ Nho (chỉ có 8 chữ tô đậm là chữ thuần Việt), nhưng vì ông này không học chữ Nho
nên ở đây có hai từ Hán dùng bậy là YẾU ĐIỂM 要点và CỨU CÁNH 究竟, dùng sai
hai từ này là điều đáng xấu hổ đối với không ít trí thức Việt Nam hiện nay.
Trong những ví dụ nói trên, người Việt chúng ta cứ mở miệng ra là
nói rất nhiều chữ Nho, thậm chí nói toàn chữ Nho, nhưng thuần thục và tự nhiên
như tiếng mẹ đẻ, đến mức ta không nhận thấy. Ngay cà tên, họ, bút danh của một
người chống Hán học thì cũng đều từ chữ Hán mà ra. Vậy ngôn ngữ Hán học đâu
phải ngoại nhập, hoặc nếu ngoại nhập thì nhập ngay từ thuở hồng hoang, từ lúc bắt
đầu biết mặc quần áo 裙襖, gọi cái
này là “quần” cái kia là “áo”, biết thế nào là quả 果 là hoa 花… thì yếu tố bên ngoài đã thành bên
trong rồi. Nói khác đi, tiếng Việt được cấu
thành bởi hai bộ phận: tiếng thuần Việt và tiếng Hán Việt. Bộ phận Hán Việt tuy
có ưu thế diễn tả các khái niệm của ý thức, xã hội, khoa học, tư duy… và có văn
tự (chữ viết) để ghi chép, nhưng không át được sức sống tuy còn thô sơ nhưng tự
nhiên và mãnh liệt của bộ phận thuần Việt vốn phong phú về ngôn ngữ biểu cảm,
về các mối quan hệ và sự cố kết gia đình - làng xóm, đặc biệt ở trúc câu (tính
từ phải đi sau danh từ) và giàu các từ liên kết, từ chuyển tiếp trong câu. Hán
ngữ tuy giàu danh từ nhưng được sử dụng, được đồng hóa nhuần nhuyễn trong một
cú pháp thuần Việt.
Về mặt văn tự, chữ Nho không chỉ là ký tự mang giá trị ký hiệu mà
còn mang trong nó cái hồn của nội dung khái niệm. Khi chữ Hán không đủ để ký
hiệu những âm thuần Việt tổ tiên ta phải sinh ra chữ Nôm, là sáng kiến lắp ghép
dựa trên các chữ Hán có sẵn để bổ sung.
Đến khi có ký tự Latinh để ghi chép thì sách vở tiếng Việt bước
sang một thời kỳ phát triển thuận lợi. Với ký tự Latinh tiếng Việt nào cũng
diễn tả được bằng ký hiệu, không cần dùng chữ Nôm nữa. Nhưng Latinh chỉ là ký hiệu đơn
thuần, vô hồn. Phải là chữ Hán mới mang được cái hồn của chữ, tức cái khái niệm
được hình tượng hóa, nhìn chữ đã toát lên nội dung chính của khái niệm, điều này GS Nguyễn Huệ Chi đã mô tả
khá chi tiết. Vì thế, dù đã có chữ Quốc
ngữ Latinh, người Việt vẫn cần có kiến thức tối thiểu về Quốc ngữ Hán tự, không phải để viết chữ Hán, không phải
chỉ để đọc và hiểu một tư liệu cổ (việc này có thể ỷ lại vào các chuyên gia Hán
Nôm), mà chủ yếu để hiểu và
sử dụng tốt chính cái ngôn ngữ mà mình đang nói và đang viết hôm nay: tiếng
Việt!
Hán văn là một trong hai nguồn gốc tạo ra tiếng Việt, nó không
phải ngoại ngữ như Trung văn, Pháp văn, Anh văn, Nga văn… Hán văn không phải
của Tàu mà vốn của Việt Nam
hoặc đã Việt hóa thành của Việt Nam.
Hiểu biết Hán văn không chỉ nhằm hiểu quá khứ mà chủ yếu phục vụ hiện tại.
Và điều này mới quan trọng: Hán văn không phải công cụ để nô lệ
Tàu mà là công cụ chống Tàu xâm lược.
Tuy còn có những ý kiến khác nhau về xuất xứ của nền “Hán học” và
từ đó có những cách gọi tên khác nhau, chữ Hán, chữ Nho, chữ Hán-Việt, chữ Việt
cổ… nhưng dù thế nào thì loại
chữ viết này cũng xuất hiện ở nước ta rất sớm, có thể từ thuở sơ khai, nên đã
cùng dân tộc ta suy tư, biểu cảm, phát hiện, lưu trũ, chia vui sẻ buồn , cùng
dân tộc Việt Nam trải qua mỗi bước thăng trầm, tạo ra một tầng lớp sĩ phu có
học, và xây dựng nên con người Việt Nam, tạo dựng nhân cách…, trong đó tuy có
ưu có khuyết nhưng góp phần quan trọng trong việc hình thành một Dân tộc Việt
Nam, một Văn hóa Việt Nam. Qua Hán văn ảnh hưởng của Trung hoa tuy rất
mạnh, nhưng những yếu tố
Trung Hoa vào Việt Nam đều
bị Việt Nam
hóa để phục vụ cho cuộc sinh tồn của nòi giống Việt.
Sự gạn lọc của học giả Phan Châu Trinh đối với Nho học, bỏ thô lấy
tinh, chọn lấy cái phù hợp và đồng hóa nó là một ví dụ điển hình. Tác giả Trần
Gia Ninh có nhận xét đúng “Người
Việt dù không có văn tự riêng (hay có mà bị xóa sạch sau ngàn năm nô lệ) nhưng
vẫn phát triển và bảo tồn được ngôn ngữ dân tộc, dù phải mượn Hán Ngữ để ghi
chép, thì thật là một kỳ tích, chẳng kém gì người Do Thái vẫn giữ được tiếng Do
Thái dù bị diệt chủng và xua đuổi hai ngàn năm”.
Chữ Hán vào Việt Nam được dùng theo cú pháp Việt Nam, yếu tố coi
rẻ nữ giới (nữ nhân nan hóa, thập nữ viết vô) hầu như không còn, yếu tố bạo
lực, báo thù phải nhường chỗ cho nhân ái, bầu bí tương thân của dân tộc Việt. Suy luận rằng một nền văn hóa “quân-sư-phụ” đã cúi đầu “trung với vua” thì cũng cúi đầu trước giặc
Hán ngoại xâm là một suy luận nhầm. Trung quân phải đi đôi với ái quốc
và tư cách trượng phu “uy vũ bất năng khuất” nên chính Nho học đã tạo nên
những nhân cách Giang Văn Minh, Mạc Đĩnh Chi, Trần Hưng Đạo, Nguyễn Trãi, Quang
Trung…, những anh hùng chống Tàu xâm lược, trong khi những kẻ một chữ Nho bẻ
đôi không biết thời nay có thể lại chui dưới háng Tàu!
Việt Nam với Trung Quốc có quan hệ đồng văn - đồng chủng, liên
quan với nhau về nhiều mặt, điều ấy không cần tránh né, vì điều đó không phải
là cớ khiến Việt Nam phải lệ thuộc Tàu. Nguồn gốc, tầm văn minh và tính độc lập
của quốc gia là ba yếu tố hoàn toàn độc lập với nhau. Không phải loài người
khởi xuất từ châu Phi thì châu Phi là gốc văn minh, và khi hình thành quốc gia
thì các quốc gia lớn bé đều độc lập như nhau, không thể phân biệt “quốc gia mẹ”
hay “quốc gia con” để đòi con phải về với mẹ!
Nước lớn hoặc giàu mạnh hơn thường dễ có ý đồ lấn át hoặc xâm lược
nước nhỏ yếu hơn. Điều này rất cần cảnh giác và chống lại. Tuy vậy cần thấy mâu
thuẫn giữa ý đồ chủ quan và hiệu quả khách quan, có thể hoàn toàn trái ngược.
Ví dụ: Thực dân Pháp xâm lược Việt Nam
để khai thác lợi ích là ý đồ xấu, nhưng hiệu quả khách quan là nâng dần trình
độ của Việt Nam,
đến một lúc chế độ thuộc địa sẽ phải chấm dứt. Ngược lại, chủ nghĩa Mác muốn
làm điều tốt nhưng ảo tưởng, phi khoa học và độc đoán nên gây hiệu quả xấu, nên
chế độ cộng sản kết cục cũng phải chấm dứt. Chủ nghĩa Đại Hán có ý đồ xấu nhưng
sẽ gây hiệu quả xấu hay tốt cho Việt Nam thì chưa biết được, còn phụ thuộc vào
sức sống của dân tộc Việt Nam, có khi yếu tố xấu lại gây hiệu quả tốt, kích
thích Việt Nam vững mạnh thêm lên. Cho nên không phải thấy họ có ý đồ xấu là ta
phải sợ đến mức phát hoảng mà rũ bỏ bất cứ thứ gì liên quan đến Tàu, kể cả
những thứ đã được Việt hóa và trở thành sức mạnh của dân tộc Việt Nam.
Kết luận:
- Với Việt Nam, Hán văn là một trong hai bộ phận cấu tạo nên tiếng
Việt, nên dạy Hán văn cũng là dạy một phần của tiếng Việt chứ không phải dạy
một ngoại ngữ như Trung văn, Anh văn, Pháp văn… Để có cốt cách Việt cần trau
dồi Việt văn, Hán văn, đồng thời để hòa nhập tốt với thế giới thì cần giỏi
tiếng Anh, tiếng Pháp…
- Để có kiến thức Hán văn thì các loại từ điển là cần thiết, nhưng
từ điển không thay được giáo dục để trang bị một cái nền căn bản cần thiết tối
thiểu. Không thể đem tâm lý nhất thời học sinh thích hay không thích để xác
quyết nhu cầu một môn học.
- Việc này đáng lẽ phải đặt ra từ lâu và phải chuẩn bị mọi mặt cần
thiết rồi, nhất là chuẩn bị đội ngũ giáo viên Hán văn, và phải tiến hành từng
bước, từ diện nhỏ rồi mở rộng dần ra thành phổ cập.
- Nhưng nay, trong tình huống quan hệ Việt Trung đang gặp thử
thách sống còn thì đặt vấn đề chữ Hán lúc này là không đúng lúc, phải đối phó
với sự lợi dụng và sự nghi ngờ, nếu tiến hành càng phải thận trọng, từng bước
thăm dò và cảnh giác.
- Cùng một việc nhưng hiệu quả sẽ tốt hay xấu phụ thuộc vào con
người: ai chủ trương, bộ máy
nào thực hiện, thực hiện với động cơ gì? Văn
hóa không thể tách rời chính trị, và đấy mới là ẩn số lớn nhất, quyết định việc
dạy chữ Nho rộng rãi cho học sinh nên bắt đầu lúc nào và tổ chức thực hiện ra
sao.
H.S.P. (10-9-2016)
Tham khảo:
- Sàng lọc và kết hợp văn hóa Đông Tây, Phan Châu Trinh trở thành nhà Dân chủ - Nhân quyền.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét